Powrót

Od kuchni. / Wspomnienia Żydowska kultura kulinarna Historie osobiste

Ugotuj coś

Historie osobiste

Gotowanie jest tradycją przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Każda rodzina ma swój własny kod kulinarny. W przypadku rodzin żydowskich wspomnienia o jedzeniu budzą szczególne emocje ze względu na wpisane w historię żydowską częste migracje, zarówno dobrowolne, jak i przymusowe. Smaki i potrawy zapamiętane z rodzinnych stron i odtwarzane w nowych miejscach wzbudzają sentyment i przypominają o domu. Opowieści o jedzeniu gotowanym przez poprzednie pokolenia często zyskują szczególny wymiar z powodu Zagłady – przywołują wspomnienia utraconego na zawsze świata.

Historia rodzinnej restauracji

Aaron Ladowski wyjechał z Kielc do Toronto w 1906 roku. Tam poślubił Sarę Eichler, również imigrantkę z tej samej miejscowości. W 1912 roku wspólnie otworzyli małą piekarnię-kawiarnię, którą nazwali The United Bakers. Lokal szybko zyskał reputację miejsca, w którym serwowano potrawy przypominające utracony świat i gdzie nadal, jak niegdyś w Polsce, rozmawiało się w jidysz. Restauracja obecnie jest prowadzona przez czwarte pokolenie właścicieli United Bakers. Do dziś słynie z wysokiej jakości bezmięsnych dań tradycyjnej kuchni aszkenazyjskiej, takich jak blinces (naleśniki z serem), latkes (placki ziemniaczane), gefilte fisz i zupa grochowa.

The United Bakers

Ruth Ladovsky, restauratorka z Toronto, opowiada historię rodzinnej restauracji United Bakers, założonej w 1912 roku przez jej dziadka, Aarona Ladowskiego, imigranta z Kielc.
Czarno-biała fotografia. Dwóch mężczyzn siedzi na krzesłach, pomiędzy nimi stoi kobieta. Są elegancko ubrani. Pozują do zdjęcia.

Aaron, Sara i Lazar Ladovski (od lewej do prawej)

Założyciele The United Bakers Restaurant, Toronto, ok. 1912.
The United Bakers Dairy Restaurant, Toronto
Czarno-biała fotogafia. Przeszklona witryna sklepowa. W drzwiach 3 kobiety i mężczyzna w długich białych fartuchch. Pozują do zdjęcia.

Restauracja United Bakers przy Spadina Avenue

Od prawej: Sara i Aaron Ladovsky – imigranci z Kielc, którzy założyli restaurację w 1912 roku. Toronto, 1920.
The United Bakers Dairy Restaurant, Toronto
Zobacz 3D
Kobieta i dwóch mężczyzn pozują do zdjęcia. Siedzą za stołem. Na ścianie za nimi duża czarno-biała fotografia.

Ruthie, Herman, Philip Ladovsky w The United United Bakers Dairy Restaurtant

Są to potomkowie Sary i Aarona Ladowskich – stanowią trzecie i czwarte pokolenie właścicieli The United Bakers. Toronto, 1999.
The United Bakers Dairy Restaurant, Toronto
Chociaż było za późno na obiad i za wcześnie na kolację, restauracja, do której weszliśmy – rodzaj żydowsko-polskiego baru kawowego, – pełna była młodych mężczyzn i kobiet. Wszyscy oni rozmawiali – czy raczej wrzeszczeli – po żydowsku. Stoły były zarzucone żydowskimi gazetami i czasopismami.
[…] Lokal ten był kanadyjską wersją warszawskiego Klubu Literatów. […] Nie musiałem słuchać tego, co mówią – ich twarze, głody i intonacje zdradzały mi, kim jest każdy z nich: komunistą, lewicowym poale syjonistą czy bundystą. Prawie nikt tutaj nie mówił z akcentem litwackim.
To byli chłopcy ze Staszowa, Lublina, Radomia, każde z nich zahipnotyzowane jakąś ideą społeczną. Ze sposobu, w jaki wymawiali pewne słowa, mogłem poznać, z którego brzegu Wisły pochodzi mówiący, z lewego czy prawego. […]
Było dziwne, że przepłynąwszy Atlantyk i przemyciwszy się przez granicę znalazłem się w kopii żydowskiej Polski.
Isaac Bashevis Singer, Miłosć i wygnanie, 1991

Janusz Tencer, "W kuchni Mamy Soni"

Wyd. Green Gallery, Warszawa, 2005, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa

W kuchni Mamy Soni

Gołda Tencer urodziła się w 1949 roku w rodzinie ocalałego z Zagłady Szmula Tencera i Soni Tencer, która przeżyła wojnę w ZSRR. Spędziła w Łodzi pierwsze 20 lat życia. W świeckim domu Tencerów żywe były żydowskie tradycje kulinarne. Więcej wspomnień ze swojego domu Gołda Tencer opublikowała wspólnie z bratem Januszem Tencerem w książce "W kuchni mamy Soni" w 2005 roku.

Karp po żydowsku

Gołda Tencer, aktorka, scenarzystka i reżyserka w Teatrze Żydowskim im. Estery Rachel i Idy Kamińskich w Warszawie, opowiada o kulinarnych wspomnieniach z rodzinnego domu w powojennej Łodzi.
Dwoje dzieci i kobiea w średnim wieku pozują do zdjęcia. Dziewczynka w stroju japońskim, chłopiec w stroju kowbojskim. Kobieta w długiej czarnej sukni i kapeluszu.

Gołda i Janusz Tencer w strojach karnawałowych z mamą Sonią

Łódź, ok. 1961.
Zbiory prywatne Gołdy Tencer
Głęboki, porcelanowy talerz wypełniony karpiem po żydowsku. Obok talerza leżą dwie ozdobne łyżki oraz maca.
Karp po żydowsku
Ugotuj to!

Hanna Merlak, "Żydzi od kuchni. Opowieści wokół rodzinnego stołu"

Wyd. Austeria, 2019.
Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa

Opowieści rodzinnego stołu

Wydana w 2019 roku książka "Żydzi od kuchni. Opowieści rodzinnego stołu" zawiera przepisy kulinarne i historie osób o żydowskich korzeniach, mieszkających w Polsce oraz w różnych zakątkach świata. Jak zauważa jej pomysłodawczyni i autorka, Hanna Merlak, przepisy stanowiły jedynie pretekst do rozmów z ludźmi i przywołania wspomnień.

Jedzenie kluczem do wspomnień

Hanna Merlak, autorka książki "Żydzi od kuchni. Opowieści rodzinnego stołu", opowiada o swojej pracy nad tym projektem.
Na stole znajduje się patelnia z mace braj, a wokół niej leżą m.in. pokruszona chałka, miseczki i słoiki wypełnione różnymi pastami i warzywami.
Mace braj
Ugotuj to!

The Jewish Food Society

The Jewish Food Society to założona w 2017 roku organizacja non profit, która działa na rzecz zachowania i rewitalizacji żydowskiego dziedzictwa kulinarnego z całego świata. Stworzyła ona archiwum cyfrowe, w którym zgromadzono setki przepisów i powiązanych z nimi rodzinnych historii. Pokazują one, kim są Żydzi jako jednostki, rodziny i społeczność. Archiwum przepisów jest wykorzystywane w licznych programach publicznych: wspólnych posiłkach, świątecznych lekcjach gotowania oraz serii podcastów zatytułowanych "Schmaltzy".

Jedzenie najlepszym narratorem

Naama Shif opowiadaja o przyczynach powstania Jewish Food Society oraz o misji i działalności tej organizacji zbierającej przepisy Żydów z całego świata.

Żydowscy imigranci z Maroka w Brazylii

Wśród historii zgromadzonych przez Jewish Food Society znajduje się historia Esther Serruyi Weyl. Jej krewni pod koniec XIX wieku wyemigrowali z Maroka do Brazylii, w okolice miasta Belém. Choć składniki potraw okazały się inne niż w ich rodzinnych stronach, zaadaptowali lokalne produkty, tworząc własną, unikalną kuchnię stanowiącą mieszankę marokańskich tradycji żydowskich i brazylijskich smaków. Esther pamięta z dzieciństwa podwójne szabatowe posiłki: pierwszy, spożywany w gminnej synagodze, zaś drugi – z rodziną, w domu babci, która często robiła adafinę lub kuskus, a czasem amoronię – danie z kurczaka, cebuli i bakłażana.
  • Na niebieskim tle okrągłe i prostokątne naczynia w różnych kolorach wypełnione kolorowymi potrawami.
    Amoronia
    Potrawa ugotowana według przepiu rodziny Esther Serruyi Weyl. Fot. Penny de Los Santos.
    The Jewish Food Society, Nowy Jork
  • Na białym tle kilka różnych naczyń z potrawami, głównie w kolorach żółtym i zielonym.
    Dafina
    Potrawa ugotowana według przepiu rodziny Esther Serruyi Weyl. Fot. Penny de Los Santos.
    The Jewish Food Society, Nowy Jork
  • Biały talerz z białym kremem i fragmentami pomarańczowej skórki. Obok słoik z pomarańczowa konfiturą i talerz z mandarynkami.
    Meringa
    Potrawa ugotowana według przepiu rodziny Esther Serruyi Weyl. Fot. Penny de Los Santos.
    The Jewish Food Society, Nowy Jork
Zwiedzaj dalej
Wspomnienia
Pamiątki
PRZEWIJAJ
lub PRZECIĄGAJ
by iść dalej