![Ścieżka nowoczesność początek rozdziału](/assets_front/img/image-9.jpg)
Książki kucharskie
Świadectwem zmieniającego się podejścia do tradycji są żydowskie książki kucharskie, coraz liczniej ukazujące się od XIX wieku. Pierwsze, drukowane w Niemczech, powstawały pod wpływem haskali, żydowskiego oświecenia usiłującego pogodzić religię z zaangażowaniem społecznym i obywatelskim.
Książki te były pisane po niemiecku. Zawierały przepisy zgodne z zasadami koszerności, jednak na ogół odbiegające od tradycyjnej żydowskiej kuchni, proponujące nowoczesne dania powszechnie znane wśród nieżydowskiej części społeczeństwa. Szczególną popularnością cieszyła się książka autorstwa Rebeki Wolff – miała wiele wydań a w 1887 roku została przetłumaczona także na język polski.
Książki te były pisane po niemiecku. Zawierały przepisy zgodne z zasadami koszerności, jednak na ogół odbiegające od tradycyjnej żydowskiej kuchni, proponujące nowoczesne dania powszechnie znane wśród nieżydowskiej części społeczeństwa. Szczególną popularnością cieszyła się książka autorstwa Rebeki Wolff – miała wiele wydań a w 1887 roku została przetłumaczona także na język polski.
Emancypacja
W XIX wieku religia stopniowo przestawała być centrum życia społeczności żydowskiej. Żydzi w większości krajów uzyskali prawa obywatelskie, dostęp do nowych zawodów i świeckiej edukacji. Ich styl życia ulegał przeobrażeniu pod wpływem wielkomiejskiej kultury, nowych mediów i środków transportu. Niektórzy usiłowali pogodzić judaizm z życiem w nieżydowskim otoczeniu, inni ulegali asymilacji lub angażowali się w żydowskie świeckie ruchy narodowe. Przemiany te wpłynęły także na kulturę kulinarną Żydów: niektórzy dostosowywali ją do wyzwań nowoczesności, inni całkowicie zrywali z koszernością i tradycją.
![Strona z żydowskiej książki kucharskiej. Na białej kartce czarny druk w języku niemieckim.](/uploads/thumbs/6278cff0bff07988046925.webp?version=3)
Joseph Stolz, "Kochbuch für Israeliten" (Ksiażka kucharska Izraelitów)
Oder praktische Anweisung, wie man nach den jüdischen Religions-Grundsätzen alle Gattungen der feinsten Speisen kauscher bereitet (Wskazówki, jak przygotowywać wszystkie rodzaje wspaniałego koszernego jedzenia zgodnie z zasadami religii żydowskiej). Pierwsza żydowska książka kucharska w języku niemieckim, Karlsruhe, 1815.
Universitätsbibliothek, Fryburg
![Strona z książki. Na pożółkłej kartce czarny druk. Tytuł: Kuchnia koszerna.](/uploads/thumbs/6278cff15d5e4918904153.webp?version=1)
Rebbeka Wolf [także jako Rebeka Wolff], "Kuchnia koszerna"
Podręcznik dla każdego żydowskiego domu, zawierający najrozmaitsze sposoby i przepisy gotowania i pieczenia razem z szczegółowym jadłospisem i wskazówkami do urządzenia i prowadzenia religijnego żydowskiego gospodarstwa, Warszawa, 1904. Książka wydana po raz pierwszy w 1851 roku po niemiecku, w 1877 roku – po polsku. Doczekała się kilku wydań.
Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, Bydgoszcz
Zobacz powiązane obiekty
![Płaski talerz, a na nim faszerowana głowa kapusty przekrojona na trzy części.](/uploads/thumbs/6278d24f0801b527468179.jpg?version=1)
Faszerowana głowa kapusty
Ugotuj to!
Żydowskie książki kucharskie
Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Główna Kuratorka Wystawy Stałej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, na stanowisku imienia Ronalda S. Laudera, opowiada o żydowskich książkach kucharskich: kiedy i dlaczego zaczęły powstawać oraz w jaki sposób odzwierciedlają realia społeczne w jakich żyli Żydzi w XIX i XX wieku.
![](https://i3.ytimg.com/vi/YoCiMxYlkCc/maxresdefault.jpg)
![Kolorowa ilustracja. Dwie grupy ludzi na przeciwległych brzegach lądu oddzielonego wodą. Ludzie stojący na lewym brzegu wyciągają ręce do tych na prawym brzegu.](/uploads/thumbs/6278cff70c651890933991.webp?version=1)
Kartka na Nowy Rok (Rosz ha-Szana), pocz. XX w.
Przedstawia żydowskich przybyszów z Europy Wschodniej witanych przez krewnych w Stanach Zjednoczonych. Nawiązuje do masowych migracji do Ameryki, jakie miały miejsce od 80. lat XIX w. do 1914 r.
Wikimedia Commons
Książki imigrantów w USA
W XIX wieku także imigranci żydowscy w Ameryce zaczęli wydawać książki kucharskie. Pierwsi przybysze pochodzili z krajów anglosaskich i byli silnie zasymilowani. "Aunt Babette’s Cook Book" była celowo niekoszerna i zawierała modne, wyrafinowane przepisy. W końcu XIX wieku do Stanów Zjednoczonych zaczęli masowo przybywać imigranci z Europy Środkowo-Wschodniej, bardziej przywiązani do tradycji i religii. Adresowana do nich "The Settlement Cook Book", poza recepturami kulinarnymi, zawierała opis amerykańskiego stylu życia i stosowania nowoczesnych technik gotowania. Opublikowana w 1918 roku "International Jewish Cook Book" zawierała natomiast koszerne tradycyjne przepisy z różnych stron świata.
![Okładka książki. Tytuł w języku angielskim: The way to a man's heart. The Settlement Cook Book, co oznacza: Droga do serca mężczyzny. Osadnicza książka kucharska.](/uploads/thumbs/6278cffb0607f732496483.webp?version=6)
Lizzie Black Kander, "The Settlement Cook Book" (Osadnicza książka kucharska)
Settlement House of Milwaukee, Wisconsin, 1901.
Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa
Zobacz powiązane obiekty
Jak gotować w Ziemi Izraela?
W 1936 roku w Palestynie została opublikowana pierwsza żydowska książka kucharska, "Jak gotować w Ziemi Izraela", wydana przez WIZO (Women’s International Zionist Organization). Napisana w języku hebrajskim, była skierowana do osadników żydowskich, którzy od końca XIX wieku masowo napływali do Palestyny, mając nadzieję na stworzenie własnego państwa. Książka przedstawia tamtejsze warunki życia i sposoby dostosowania do nich przepisów i technik gotowania.
![Kolorowa okładka książki. Kobieta przy kuchni. W jednej ręce trzyma łyżkę i miesza nią w garnku. W drugiej ręce trzyma książkę i z niej czyta. Tytuł w języku hebrajskim.](/uploads/thumbs/6278d102790aa793528741.webp?version=4)
Erna Mayer, "Eich lewaszel be-erec israel" (Jak gotować w Ziemi Izraela)
Wyd. WIZO (Międzynarodowa Syjonistyczna Organizacja Kobiet), Brytyjski Mandat Palestyny, 1936.
Zbiory prywatne Barbary Kirshenblatt-Gimblett
Nowe trendy
W Europie Środkowo-Wschodniej wiele książek kucharskich ukazywało się w jidysz. Adresowane były do nowoczesnych kobiet i zawierały instrukcje, jak radzić sobie z prowadzeniem domu i kuchni. Często uwzględniały nową wiedzę z zakresu zdrowia i higieny. Na tym tle wyjątkowa była "Kuchnia djeto-jarska" ("Wegetarisz dietiszer kochbuch") – opublikowana w 1938 roku po polsku oraz w jidysz książka kucharska z przepisami wegetariańskimi napisana przez Fanię Lewandową. Jej autorka prowadziła w Wilnie koszerną wegetariańską restaurację, a także praktyczne zajęcia kulinarne dla kobiet.
![Okładka książki. Na niej trzy kolorowe ilustracje warzyw: kapusty, buraka i papryki.](/uploads/thumbs/6278d00520fb8993538813.webp?version=4)
Fania Lewandowa, "Wegetarisz dietiszer kochbuch" (Kuchnia djeto-jarska)
400 szpajzn gemacht ojszlislech fun grinsn (400 potraw wyłącznie z jarzyn i owoców), Wilno, 1938.
Biblioteka Narodowa, Warszawa
Zobacz powiązane obiekty
![Na drewnianej desce znajduje się patelnia ze sztuczną rybą z warzyw, obok niej leży widelec, a pod rugiej stronie miseczka z białym sosem.](/uploads/thumbs/6278d23b854c1429036519.jpg?version=1)
Sztuczna ryba z warzyw
Ugotuj to!
Żydowski wegetarianizm
Eve Jochnowitz, jidiszystka i etnografka kulinarna, opowiada o związkach wegetarianizmu i judaizmu oraz o Fani Lewandowej, restauratorce z Wilna, która napisała pierwszą żydowską wegetariańską książkę kucharską.
![](https://i3.ytimg.com/vi/x-f9zBjX9ac/maxresdefault.jpg)
![Wnętrze sali. Stół i półki wypełnione sprzętami gospodarstwa domowego. Obok szkolna ławka. Przy stole i w ławce grupa kilkunastu kobiet.](/uploads/thumbs/6278d00653550223178226.webp?version=1)
Uczennice i nauczycielki podczas kursu gospodarstwa domowego finansowanego przez Women’s Aid Organization
Na środku stoi Fania Lewandowa, restauratorka i autorka książek kulinarnych. Wilno, 1938.
YIVO Institute for Jewish Research, Nowy Jork
Zobacz 3D
![Czarno-biały plakat, podzielony wdłuż na pół. Lewa część w języku polskim. Duży tytuł: Wpływ kuchni żydowskiej na zdrowotność Żydów. Prawa strona w alfabecie hebrajskim.](/uploads/thumbs/6278d009891fb205900933.webp?version=4)
"Wpływ kuchni żydowskiej na zdrowotność Żydów"
Plakat zapowiadający wykład organzowany przez Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce, okres międzywojenny.
YIVO Institute for Jewish Research, Nowy Jork
![Biała kartka z książki. Czarny druk w alfabecie hebrajskim.](/uploads/thumbs/6278d00ba5da3403536425.webp?version=2)
Lena Brown, "Koch-buch far gezunthejt" (Książka kucharska dla zdrowia)
Nowy Jork, 1931.
Internet Archive, San Francisco
![Strona z gazety. Tytuł: Ewa, czasopismo tygodniowe. Biała kartka, czarny druk, nagłówki, kolumny, czarnobiałe zdjęcia.](/uploads/thumbs/6278d00cb55a7541696045.webp?version=1)
"Kobieta w domu"
Kolumna kulinarna w czaspiśmie "Ewa", Warszawa, 1928.
Biblioteka Narodowa, Warszawa
Nowoczesne panie domu
Przepisy i porady kulinarne były drukowane również na łamach prasy. Nowoczesne polskie Żydówki w okresie międzywojennym mogły znaleźć takie informacje w polskojęzycznym tygodniku „Ewa”. Propagowano w nim innowacyjne rozwiązania w gospodarstwie domowym oraz przepisy na przygotowanie zdrowych, sezonowych posiłków. Gazeta promowała krytyczny, choć niepozbawiony sentymentu, stosunek do tradycyjnej kuchni żydowskiej: "Nowoczesne zdobycze medycyny staczają bitwę z przestarzałemi przepisami kuchni żydowskiej… Połączenie ducha kuchni żydowskiej z tem, co nam ostatnio zaleca wiedza, to ideał inteligentnej gospodyni."
![Dwie blado-różowe filiżanki ze spodkami. Na jednej portret kobiety, na drugiej portret mężczyzny w złotych owalnych obramowaniach. Brzegi filiżanek ze złotymi obwódkami od strony zewnętrznej i wewnętrznej.](/uploads/thumbs/6278d01048732802846036.webp?version=2)
Filiżanki rodzinne Juliana Tuwima
Na fliżankach portrety dziadków Tuwima ze strony matki. Początek XX w.
Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza, Warszawa
Zobacz 3D
![Zielono-biały płaski talerz z malunkiem ogrodu ze stylowymi budowlami. W ogrodzie trzy postacie i pies.](/uploads/thumbs/6278d012c375c859156030.webp?version=1)
Talerz rodziny Natansonów z willi Amielin w Jeziornie
Fajans szkliwiony, Copeland & Garrett, Londyn, ok. 1833-1840.
Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa
![Metalowa lub srebrna łyżeczka z uchwytem zdobionym na końcu.](/uploads/thumbs/6278d01501bed584353954.webp?version=2)
Pamiątkowa łyżeczka z napisem "Birth of Israel" [Narodziny Izraela]
Srebro, 1948.
Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa
![Metalowa, ażurowa cukiernica ze szklanym wkładem. Po bokach dwa uchwyty.](/uploads/thumbs/6278d0169d5dd826069408.webp?version=2)
Cukiernica z wyprawy ślubnej Ewy Kramsztyk
Szkło i platerowany mosiądz, Fabryka Wyrobów Srebrzonych i Złoconych A.B. Schiffers i S-ka, Warszawa, XIX/XX w. Na cukiernicy monogram właścicielki.
Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa
Zobacz powiązane obiekty
![Pojemniki na przyprawy. Zdobią je geometryczne motywy w kolorze niebieskim oraz pomarańczowym.](/uploads/thumbs/62a2fda7a60ce743572400.jpg?version=1)
Pojemniki kuchenne z hebrajskimi podpisami: oliwa, herbata, ryż
Czechy, okres międzywojenny. Zbiory prywatne Gideona Glazera
PRZEWIJAJ
lub PRZECIĄGAJ by iść dalej
lub PRZECIĄGAJ by iść dalej